Ali Şir Nevâyî ve Kalem

Abstract

Ali Şir Nevâyî Timürlüler devletinin gerileme ve çöküş süreci olarak ifade edilebilecek, siyasî, sosyal ve ekonomik, alanlardaki karmaşanın artmış olduğu bir dönemde yaşamıştır; ancak yine bu dönem kültür merkezi olarakbu asrı dünyada Türk asrı yapacak çeşitli sahalarda felsefe, astronomi, matematik v.b. ilimlerde, müzik, minyatür, hat, edebiyat gibi çok çeşitli sanat dallarında bir yükseliş devridir ve değerli şahsiyetler yetişmiştir. Köktürkler döneminden itibaren yazılı metinlerle de teyit ettiğimiz şekilde adalet başta olmak üzere akıl, bilgi/bilgelik ve bunlarla hareket etmek üstün tutulan değerlerdir. Semerkant’ta Emir Timür’ün torunu Uluğ Bey döneminde bilim ekolü oluşmuş, bilime önem verilmiş; bilimle, sanatla uğraşanlar itibarlı kişiler Dünya tarihine çeşitli alanlarda katkılarda bulunmuşlar, yol gösterici olmuşlardır. Nevâyî’de de bu değerler son derece önemlidir.

Devlet adamlığında olduğu gibi yazı faaliyetlerindebu düsturlarla hareket etmiş, kendi kimliğinin zirveye taşıyıcısı olmuş, geniş kitlelere seslenmeyi, çeşitli ülkelerde gönüller fethetmeyi hedeflemiştir. Bu yolda araçları başta dil ve kimliğine has üslup ve kalemidir.Nevâyîyerine göre kendiyle sohbet edercesine sade bir dil ve rahat bir üslupla, belagat yapmak istediğinde hoş, latif bir üslupla yazar. Bir yazar olarak gönül deryasındaki söz incileri yanı sıra onları dizen, hayalleri, bilgileri, kişileri zaman sayfasına yazmakla tarihe karışıp unutulmaktan kurtaran kalem önemlidir. Nevâyî eline mızrak değil kalem alır ve onunla ülkeler fetheder. Zaten her şeyden önce “levh ü kalem” vardır ve her şey kaydedilir. Sebeb-i teliflerde kaleme dair uzun bölümler bulunur, kalemle ilgili zengin benzetme unsurları kullanır.

Nevâyî kalem için onlarca beyit yazmıştır. Bu çalışmamızda Nevâyî’nin Muhâkemetü’l-Lugateyn, Ferhâd ü Şîrîn, Garā’ibü’s-Sıgar, Hayretü’l-Ebrar, Sedd-i İskenderî, Sebʻa-yi Seyyârgibi eserleri vasıtasıyla üslup, Türk üslubu ve özellikle kalem ile ilgili düşünceleri üzerinde durduk.